Цырк, дажынкі ды ліст

• Ірына Халіп
• 18.07.2025, 12:01

Асаблівасці беларускага слоўніка.

Чытаю загаловак: «Жыхары Новай Баравой выступілі супраць цырка-шапіто». І адразу, яшчэ не прачытаўшы навіну, пачынаю думаць: гэта супраць выбаркама, супраць адміністрацыі Лукашэнкі ці супраць Саўміна? Адкрываю тэкст і шчыра дзіўлюся: высвятляецца, супраць сапраўднага цырка-шапіто. Бывае ж такое, хто б мог падумаць.

Калі краіна шматгадовымі намаганнямі насельнікаў тэлеэкранаў ператвараецца ў скажоную, выродлівую, штучную сутнасць з фантастычных раманаў, нават простыя словы ўспрымаюцца выключна ў іх пераносным сэнсе. ЦВК беларусы называлі «ЦЫРК» яшчэ з часоў з'яўлення там Ярмошынай. Потым так сталі называць усе выбарчыя кампаніі (да іх, праўда, яшчэ адно вызначэнне прыляпілася вельмі хутка – выбарчы фарс), усебеларускія сходы, селектарныя нарады, пасяджэнні ўрада, галасаванне ў «палатцы», парады, наведванні Лукашэнкі радзільняў і сталовых, вайсковых частак і калгасаў. Усё, што адбывалася ў краіне – дакладней, у дзяржаве, - абавязкова называлася цыркам. Часам - цыркам-шапіто, часам - цыркам з коньмі. І хоць я выдатна разумею, што ў 2025 годзе Новая Баравая нават з усім сваім рэвалюцыйным досведам наўрад ці выйшла б маршам пратэставаць, усё адно асацыяцыя «выступілі супраць цырка-шапіто» - выключна з чымсьці дзяржаўным.

Дарэчы, за цырк мне заўсёды было трохі крыўдна, калі з ім параўноўвалі выбары і лукашэнкаўскія сходы. Бо менавіта ЦЫРК - гэта самае сумленнае мастацтва, якое не трывае ніякай фальшы. Можна сфальсіфікаваць вынікі галасавання, але палёт пад купалам – ніколі. Ярмошына і яе паслядоўнікі могуць дастаць са скрыні стос фальшывых бюлетэняў, але трус з капелюша ў іх не вылезе. Можна схлусіць, сфабрыкаваць справу, прывесці ў суд фальшывых сведак, але прайсці па канаце падманным шляхам немагчыма. Так што цырк сумленны, у адрозненне ад дзяржавы. Але што зробіш: калі свет вакол скрыўлены да непазнавальнасці, тое ж самае адбываецца з гласарыем. І слова "цырк" асацыюецца з чым хочаш, толькі не з эквілібрыстамі і канатаходцамі.

Калі мы чуем слова «касманаўт», нам нават у галаву не прыходзіць, што гаворка можа ісці пра тых, хто цяпер на МКС, ці ўвогуле пра Гагарынаа або Армстранга. Мы адразу ўяўляем сабе злосную тупую істоту ў шаломе, дно эвалюцыі, якое б'е на мінскіх вуліцах людзей. І ніякая ўсмешка Гагарына ўжо на прымусіць нас пры слове «касманаўт» уяўляць сабе заваёўнікаў галактыкі, якія лунаюць у бязважкасці. Ніша занятая вырадкамі з плошчаў нашых гарадоў.

Звыклае на працягу стагоддзяў у нашых краях слова «дажынкі» сёння і зусім выклікае ванітавальны рэфлекс, хоць з'явілася задоўга да касманаўтаў, беларускай рэвалюцыі 2020 года і нават рэвалюцыі бальшавікоў 1917 года. І заўсёды яно азначала прыгожае вясковае свята, заканчэнне жніва, танец «Талакуха», хлеб з соллю, радасць: ураджай сабраны, голаду не будзе, зіму перажывём, а значыць, будзем жыць доўга і шчасліва, працаваць на зямлі, пячы хлеб і гадаваць дзяцей. У Польшчы дажынкі і сёння святкуюцца, як шмат гадоў таму, без усялякага дамешку скрыўленга сэнсу. А ў нас гэтае слова стала сімвалам пошласці - добранадзейныя камбайнеры з «Белай Русі» атрымліваюць у падарунак тэлевізары, а Лукашэнка сядзіць на крэселку і падпявае Дарафеевай. І ніводзін беларус не вымавіць у прыстойным грамадстве слова «дажынкі», акрамя як у анекдоце або ў лаянкавай слоўнай канструкцыі.

А самае адарванае ад астатняга свету беларускае слова - «ліст». У кожнай краіне яно адно з самых папулярных. Абітурыент паспяхова здае экзамены і атрымлівае з Універсітэта ліст аб залічэнні. Заказчык піша ліст падрадчыку з апісаннем сваіх пажаданняў. Банк рассылае лісты кліентам пра змены або новых прапановах. Усё гэта сыходзіць і прыходзіць імгненна, без усялякіх паштальёнаў. «Я адправіў вам ліст, паглядзіце пошту». І толькі ў беларусаў слова «ліст» выклікае асацыяцыю з канвертам у паштовай скрыні – не электроннай, а звычайнай скрыні ў пад'ездзе. На пісьме павінен быць штамп цэнзара. І калі хтосьці кажа «Ад Пятра даўно няма лістоў», гэта не значыць, што тэчка «уваходныя» пустая. Пятро сядзіць у турме. Як, зрэшты, і ўсе мы, незалежна ад месца сённяшняга знаходжання.

Ірына Халіп, адмыслова для Charter97.org