Паляк напісаў кнігу, якая падрывае асновы «расейскага свету»

• 9.07.2025, 9:25

Русы – гэта былі скандынавы, якія прыйшлі на землі Усходняй Еўропы з цэнтральнай Швэцыі.

Пра вытокі Русі расказвае ў сваёй кнізе «Ruś wikingów. Skandynawowie we wczesnośredniowiecznej Europie Wschodniej» («Русь вікінгаў. Скандынавы ў раннесярэднявечнай Усходняй Еўропе») польскі археолаг Уладыслаў Дучка, які шмат гадоў прапрацаваў у Швэцыі.

Кніга выйшла ў 2025 годзе ў Выдавецтвах Варшаўскага ўніверсітэта. Неўзабаве аўтар памёр пасля цяжкай хваробы, паведамляе «Польскае радыё».

Падрыхтоўкай да друку працы прафесара Дучкі займалася дырэктарка Выдавецтваў Варшаўскага ўніверсітэта Беата Янковяк-Конік. Новае выданне ўяўляе з сябе пераклад з ангельскай.

Першае англамоўнае выданне выйшла ў 2004 годзе, а потым польскае – у 2006-м. З таго часу кніга стала бібліяграфічнай рэдкасцю, але да гэтага часу попыт на яе вялікі.

Беата Янковяк-Конік: Аўтару было вельмі важна, каб кніга зноў вярнулася ў кола чытання – асабліва цяпер, калі ідзе вайна ва Украіне. Ён уважаў гэтую працу за свой голас пратэсту супраць велікарускай гістарычнай палітыкі. Як навуковец, ён імкнуўся гаварыць праўду і супрацьстаяць фальсіфікацыі гісторыі. Уладыслаў Дучка збіраў разрозненыя звесткі пра археалагічныя даследаванні, якія праводзяцца ва Усходняй Еўропе, каб паказаць моцную прысутнасць скандынаваў на гэтых тэрыторыях у перыяд з VIII да XI стагоддзя.

З кнігі Уладыслава Дучкі мы даведаемся, што гісторыя Русі пачынаецца ў сярэдзіне VIII стагоддзя, калі на фінскія землі прыбылі першыя гандляры са Швэцыі. Назва гэтых прышэльцаў – праз фінскае слова ruotsi патрапіла ў іншыя мовы. Запазычанае яно са швэдскай і азначае «грабцы».

Беата Янковяк-Конік: Само слова «русь» не славянскага паходжання – яно сыходзіць каранямі ва угра-фінскія мовы. Менавіта фіны так называлі прышэльцаў са Скандынавіі. Русы – гэта былі скандынавы, якія прыйшлі на землі Усходняй Еўропы з цэнтральнай Швэцыі. У грэцкіх і лацінскіх крыніцах яны вядомыя таксама пад назвай «рос» (rhos). Ад іх і пайшла назва дзяржавы – Русь, а мясцовае насельніцтва стала называцца русамі. Аднак гэтая дзяржава ўяўляла з сябе кангламерат розных этнічных групаў. Скандынавы, безумоўна, былі яго стваральнікамі, але ў ім жыло насельніцтва самага рознага паходжання. З часам сувязі са Скандынавіяй аслаблі, а ідэнтычнасць выхадцаў адтуль і іх нашчадкаў пачала мяняцца. Тым не менш цягам прыкладна трох стагоддзяў скандынаўская ідэнтычнасць заставалася там вельмі моцнай – пра гэта трэба памятаць і ўсведамляць гэта.

Уладыслаў Дучка даказаў, што ў эпоху вікінгаў на тэрыторыях сучаснай Расеі, Беларусі і Украіны, а таксама на ўзбярэжжы Балтыйскага мора існавалі буйныя супольнасці скандынаваў. Гэтыя групы падтрымлівалі сувязі з радзімай, а іх прадстаўнікі карысталіся падобнымі прадметамі. Менавіта яны – русы – стварылі першыя дзяржаўныя структуры на ўсходзе Еўропы.

Беата Янковяк-Конік: Першыя вікінгі прыбылі з цэнтральнай Швэцыі – спачатку як гандляры, а потым пачалі асядаць тут на сталай аснове, захоўваючы сваю этнічную самабытнасць. Паступова, з тым як плынь новых скандынаваў памяншалася, яны змешваліся з мясцовым насельніцтвам, і ў Кіеўскім княстве адбывалася славянізацыя – што, сярод іншага, відаць з імёнаў кіраўнікоў, якія змяніліся са скандынаўскіх на славянскія. Тым не менш скандынаўская ідэнтычнасць захоўвалася вельмі доўга.

Перш чым русы – гандляры і воіны з тэрыторыі сучаснай Швэцыі – дабраліся да Кіева, яны цягам доўгага часу стваралі сваю дзяржаву ўздоўж рэк і азёраў на шырокіх фінскіх землях – паміж сучаснымі Старой Ладагай і Псковам, Ноўгарадам і Масквой. Адтуль яны адпраўляліся да Каспійскага мора, а пазней – у Візантыю. Яны плавалі на ладдзях, будавалі ўмацаваныя паселішчы, рабавалі мясцовае насельніцтва... Менавіта так фармавалася расейская дзяржава на фінскіх, а таксама балтыйскіх землях.

Беата Янковяк-Конік: На тэрыторыі Усходняй Еўропы існавала мноства старажытных цэнтраў, якія выконвалі важную ролю. Можна сказаць, што ўжо ў самы ранні перыяд – дзесьці ў сярэдзіне VIII і ў IX стагоддзях – гэтыя цэнтры мелі значна большае значэнне, чым Кіеў. Толькі ў X стагоддзі Кіеў пачаў выконваць больш прыкметную ролю. На поўначы раней за Кіеў існавала Старая Ладага, а таксама Рурыкава Гарадзішча пад Ноўгарадам, Гняздова ў раёне Смаленска, Чарнігаў і іншыя ўмацаваныя паселішчы. Прафесар Дучка паказвае археалагічныя знаходкі з гэтых тэрыторый, якія сведчаць пра доўгую і ўстойлівую прысутнасць там скандынаваў задоўга да ўзнікнення Кіеўскага княства. Скандынаўскія супольнасці існавалі і ў многіх іншых месцах. Падводзячы вынік: Кіеў зусім не быў ні першым, ні самым важным цэнтрам у пачатку гэтага перыяду – зусім не.

Вы будзеце здзіўленыя, але яшчэ ў XII стагоддзі швэды называлі Русь «Вялікай Швэцыяй». Як бачым з гісторыі, гэта не выпадкова.

Дарэчы, маскоўскі цар Іван Грозны, адзін з апошніх прадстаўнікоў дынастыі князёў Рурыкавічаў, якая паходзіла ад легендарнага вікінга Рурыка, лічыў сябе... немцам. Пра гэты факт нагадвае ў нядаўна выдадзенай кнізе «Імператар Святой Русі»расейскі гісторык Канстанцін Ерусалімскі.

Тым часам кніга польскага археолага «Ruś wikingów» была прызнаная шэрагам ягоных расейскіх калегаў «небяспечнай».

Беата Янковяк-Конік: Расея, як сучасная, пуцінская, так і царская, прытрымліваецца пазіцыі, што расейская дзяржава была славянскай, заснаванай славянамі. Скандынавы, на іх меркаванне, выконвалі там максімум ролю наймітаў і ваяроў. Аднак факты гэтаму супярэчаць – знойдзеныя ў зямлі на гэтых тэрыторыях артэфакты і прадметы паказваюць на тое, што гэтая дзяржава мела скандынаўскі характар.

Такім чынам, расейскі дыктатар Уладзімір Пуцін, спасылаючыся на спадчыну Русі ў сваёй палітыцы «аднаўлення “расейскага свету”», асабліва на спадчыну князя Рурыка, верагодна, не ўсведамляе, кім быў гэты кіраўнік, альбо свядома ўводзіць у зман і сваіх грамадзянаў, і сусветную грамадскасць.

Беата Янковяк-Конік: Рурык разам са сваімі паплечнікамі паходзіў са Скандынавіі, таму тэза, што расейскую дзяржаву заснавалі славяне, не стасуецца з гэтым фактам. Аднак мы не ў стане адназначна ідэнтыфікаваць асобу Рурыка. Існуюць розныя спробы звязаць яго з канкрэтнымі фігурамі, вядомымі ў Скандынавіі, але гэтыя здагадкі настолькі незразумелыя і ахутаныя цемрай гісторыі, што ў нас няма дакладнай інфармацыі.

На жаль, у гісторыі Русі яшчэ маса пытанняў. Але навукоўцы шукаюць адказы. Іншая рэч, што многія палітыкі скажаюць візію гістарычнага працэсу.

Уладыслаў Дучка ў прадмове да другога выдання сваёй працы «Ruś wikingów» пісаў:

«Што нам, даследнікам мінулага, застаецца рабіць у такой сітуацыі? Калі мы хочам быць сапраўднымі навукоўцамі, мы павінны нашай працай супрацьстаяць палітычна маніпуляванаму погляду на гісторыю, каб выказаць наш пратэст супраць выкарыстання мінулага ў мэтах гвалту і хлусні».

Тым часам дырэктарка Выдавецтваў Варшаўскага ўніверсітэта разважае пра пашырэнне патэнцыйнага кола чытачоў даследавання Уладыслава Дучкі.

Беата Янковяк-Конік: Ёсць ідэя, каб гэтая кніга была нанова перакладзеная на ангельскую мову. Але, што яшчэ больш важна – мы думаем пра выпуск гэтай кнігі на ўкраінскай мове. Ужо вядуцца папярэднія перамовы наконт гэтага, хоць пакуль я не магу сказаць нічога канкрэтнага. Але ўкраінскае выданне – гэта кірунак, які мы ўспрымаем вельмі сур'ёзна. Такія планы ёсць. Я таксама спадзяюся, што калі-небудзь праца прафесара Дучкі выйдзе і на расейскай мове.